Εμμανουήλ Κριαράς 1906 – 2014

Έφυγε μια μεγάλη μορφή των ελληνικών γραμμάτων

Υπέργηρος, σε ηλικία 108 ετών, άφησε τα εγκόσμια ο πανεπιστημιακός Καθηγητής και λεξικογράφος Εμμανουήλ Κριαράς τον Αύγουστο του 2014. Στο διάστημα αυτό είχε αναδειχθεί σε μια από τις μεγαλύτερες μορφές των ελληνικών γραμμάτων στον επιστημονικό τομέα.

Ο Ε. Κριαράς γεννήθηκε το 1906 στον Πειραιά από οικογένεια κρητικής καταγωγής. Τα πρώτα παιδικά του χρόνια τα έζησε στη Μήλο, και το 1914 η οικογένειά του εγκαταστάθηκε στα Χανιά της Κρήτης, όπου ο νεαρός Εμμανουήλ τελείωσε τις γυμνασιακές του σπουδές.

Το 1924 γράφτηκε στην Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, από την οποία αποφοίτησε το 1929. Από το 1930 έως το 1950 εργάστηκε στο Μεσαιωνικό Αρχείο της Ακαδημίας Αθηνών, αρχικά ως συνεργάτης και από το 1939 ως Διευθυντής. Έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στο Μόναχο της Γερμανίας και στο Παρίσι, στους τομείς της βυζαντινολογίας και στη συγκριτική γραμματολογία. Το 1938 πήρε το διδακτορικό του δίπλωμα με διατριβή για τις μελέτες αναφορικά με το μεγάλο ποίημα «Ερωτόκριτος» του Βιτσέντζου Κορνάρου.

Την πανεπιστημιακή του καριέρα την άρχισε με το διορισμό του στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης το 1950 ως Καθηγητής της μεσαιωνικής ελληνικής φιλολογίας, όπου παράλληλα με τη μεσαιωνική φιλολογία, δίδαξε και μεσαιωνική ελληνική ιστορία, νεοελληνική φιλολογία και γενική και συγκριτική γραμματολογία.

Το διδακτικό έργο του Εμμανουήλ Κριαρά διακόπηκε βίαια τον Ιανουάριο του 1968, όταν η Χούντα των Συνταγματαρχών τον απέλυσε από τη θέση του στο πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης για τα δημοκρατικά του φρονήματα. Το κατηγορητήριο της Χούντας των Συνταγματαρχών είχε διατυπωθεί ως ακολούθως:

«Ων από της προπολεμικής κατοχής και κατά την κατοχικήν περίοδον κομμουνιστικών φρονημάτων, εξακολουθείτε εμφορούμενος υπό των αυτών ιδεών, αναπτύξαντες διά του Τύπου αθεϊστικάς και υλιστικάς θεωρίας, αποτελέσαντες ιδίαν εν τη Σχολή ομάδα και εγκρίνοντες πάσαν οχλοκρατικήν εκδήλωσιν των αριστερών φοιτητών».

Σημειώνω εδώ πως κατά τη διάρκεια της κατοχής της Ελλάδας από τους Γερμανούς και τους Ιταλούς, ο Κριαράς είχε φυλακισθεί από τις κατοχικές δυνάμεις γιατί είχε πάρει μέρος στην αντίσταση. Εκείνην την αντίσταση η Χούντα την περιέγραψε ως «κατοχικήν περίοδον κομμουνιστικών φρονημάτων»!

Η ακατανόητη πράξη των Συνταγματαρχών ενίσχυσε περαιτέρω την αποφασιστικότητα του Κριαρά να συνεχίσει το ερευνητικό και το συγγραφικό του έργο με μεγαλύτερη ένταση, αποτέλεσμα της οποίας ήταν η συγγραφή των 14 πρώτων τόμων του Λεξικού της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας (1100-1669).

Το 1997, για προσωπικούς λόγους, ο Ε. Κριαράς παρέδωσε το σχετικό λεξικογραφικό του αρχείο στο Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας της Θεσσαλονίκης, το οποίο συνέχισε το έργο του, και έκτοτε έχει εκδώσει τον 15ο (2006), 16ο (2008) και 17ο (2011) τόμο του Λεξικού.

Το 1995 κυκλοφόρησε το γενικής χρήσης σύγχρονο λεξικό της ελληνικής γλώσσας του Ε. Κριαρά «Νέο Ελληνικό Λεξικό της Σύγχρονης Δημοτικής Γλώσσας», το οποίο αποτελεί εγκυρότατη πηγή του λεξιλογικού και εννοιολογικού πλούτου της δημοτικής γλώσσας.

Ο ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΤΗΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΡΙΑΡΑΣ

Στην αυτοβιογραφία του, ο Εμμανουήλ Κριαράς γράφει, μεταξύ άλλων, και τα ακόλουθα για τους αγώνες που έκανε για την αναγνώριση της δημοτικής ως της επίσημης γλώσσας του ελληνικού κράτους:

«Στο σημείο αυτό μου παρέχεται η ευκαιρία να πω λίγα λόγια για το δημοτικισμό μου και τις σχετικές μ’ αυτόν προσπάθειές μου. Δημοτικιστής ήμουν ήδη από τα τελευταία μαθητικά μου χρόνια στο γυμνάσιο (1923 και εξής). Η δημοτικιστική μου ιδεολογία με τον καιρό γινόταν συνεπέστερη και πιο ολοκληρωμένη. Όμως καθαρά επιστημονικά μου δημοσιεύματα, μικρότερα ή εκτενέστερα, έβλεπαν το φως διατυπωμένα σε καθαρεύουσα, μια και δε γίνονταν δεκτά σε επιστημονικά περιοδικά αν ήταν γραμμένα σε δημοτική γλώσσα. Από τα χρόνια της Κατοχής η συχνότητα της ανάγκης για αντίσταση κατά του κατακτητή ήταν για πολλούς φυσικό να συνδυαστεί με την ανάγκη να αναληφθεί αγώνας και τότε και αργότερα για κάποιο κοινωνικό μετασχηματισμό, που βέβαια θα έφερνε και μια πιο ικανοποιητική ρύθμιση των εκπαιδευτικών μας πραγμάτων».

Το κίνημα του δημοτικισμού για τον Κριαρά ήταν συνδεδεμένο με την πνευματική αναγέννηση του σύγχρονου Ελληνισμού, και ως εκ τούτου το υπηρέτησε μαχητικά και το μελέτησε επιστημονικά από όλες τις πλευρές του.

Σήμερα γενική είναι η αναγνώριση πως ο Εμμανουήλ Κριαράς ήταν ένας από τους επιφανέστερους δημοτικιστές, ιδιαίτερα δε μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας το 1974, και πως πρωταγωνίστησε σε όλες τις μεταρρυθμίσεις που είχαν ως στόχο τους την καθιέρωση της δημοτικής (στην εκπαίδευση καθώς και στη νομοθετική και δικαστική λειτουργία), όπως και στην καθιέρωση του μονοτονικού συστήματος.

Το μονοτονικό σύστημα της δημοτικής γλώσσας έχει επιβληθεί και νομοθετικά από την Πολιτεία στα σχολεία και στη Διοίκηση με απόφαση της Βουλής των Ελλήνων, 11/12 Ιανουαρίου 1982.

Η ακόλουθη πρόταση από την αυτοβιογραφία του Κριαρά αποτελεί το ιδεολογικό του μότο, από το οποίο δεν είχε παρεκκλίνει σε όλη τη μακροχρόνια ζωή του: «Να εκφράζομαι πάντα ειλικρινώς και να μη σιωπώ».

Ο ΜΑΚΡΟΒΙΟΤΕΡΟΣ ΕΡΓΑΤΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ

Πάνω από 1.000 είναι τα επιστημονικά άρθρα που κατά καιρούς δημοσίευσε ο Εμμανουήλ Κριαράς, και σε 60 ανέρχονται τα βιβλία που είχε εκδώσει. Οι μονογραφίες του για Έλληνες ανθρώπους των γραμμάτων, όπως ο Ψυχάρης, ο Σολωμός, ο Παλαμάς, και άλλοι, αποτελούν σημαντικές πηγές για τους μελετητές του έργου τους.

Το 2006, με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από τη γέννησή του, ο Ε. Κριαράς είχε τιμηθεί από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης με την ανώτατη τιμητική του διάκριση, τον Χρυσό Αριστοτέλη, ενώ την ίδια χρονιά αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτορας του Τμήματος Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του Πανεπιστημίου Αθηνών.

«Υπέροχο δάσκαλο και διανοητή που μας αφήνει το ανεκτίμητο Λεξικό του μαζί με μαθήματα σκέψης και ζωής» χαρακτήρισε τον Εμμανουήλ Κριαρά ο πρώην Πρόεδρος της Δημοκρατίας, κ. Κάρολος Παπούλιας, όταν πληροφορήθηκε το θάνατό του.

Στην ανακοίνωσή του ο κ. Παπούλιας είχε τονίσει και τα ακόλουθα:

«Αν τα όρια της γλώσσας είναι πράγματι τα όρια του κόσμου, ο Εμμανουήλ Κριαράς μας έμαθε πώς να τα αναγνωρίσουμε και πώς να τα εκτείνουμε. Ένας υπέροχος δάσκαλος και διανοητής που μας αφήνει το ανεκτίμητο Λεξικό του μαζί με μαθήματα σκέψης και ζωής. Το βάθος του στοχασμού του δεν τον απομάκρυνε αλλά τον έφερνε ακόμα πιο κοντά στους πολλούς, στους οποίους προσέφερε τη σοφία του με τρυφερότητα και απλότητα. Αξίζει να ανατρέξουμε ξανά στο λόγο του, προφορικό και γραπτό, για να βρούμε λέξεις και ιδέες με διαχρονική δύναμη».

Ο κ. Ευάγγελος Βενιζέλος, από τη θέση του Αντιπροέδρου της Κυβέρνησης και Υπουργού Εξωτερικών, είχε κάνει την ακόλουθη ανακοίνωση:

«Αποχαιρετούμε με βαθύ σεβασμό τον Εμμανουήλ Κριαρά, που έφυγε πλήρης ημερών όντας πάντα ενεργός πολίτης, προοδευτικός διανοούμενος, αυθεντικός δάσκαλος και ακαταπόνητος ερευνητής. Η γλώσσα, η παιδεία και η ελευθερία ήταν η πνευματική επικράτεια του Κριαρά που και μόνο το Λεξικό του φτάνει να τον καταγράψει ανεξίτηλα στην Ιστορία του Έθνους. Ας μου επιτραπεί να πω σε προσωπικό τόνο πως ήταν για μένα μοναδική εμπειρία μαθητείας η συνεργασία μας, πριν τριάντα περίπου χρόνια, στην μεταφορά του κειμένου του Κανονισμού της Βουλής των Ελλήνων στη δημοτική. Ο Εμμανουήλ Κριαράς είχε αποκτήσει εδώ και πολλά χρόνια εμβληματικές διαστάσεις που δεν μπόρεσαν ευτυχώς να κρύψουν την ανθρωπιά και την τρυφερότητα του που ανέβλυζαν μέσα από την γοητευτική αφήγηση της μακράς και πολυκύμαντης ζωής του».

Η πολύπλευρη προσφορά του Καθηγητή Εμμανουήλ Κριαρά τόσο στην ελληνική γλώσσα, όσο και σε ευρύτερα εθνικά θέματα, είναι από καιρό αναγνωρισμένη και στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Η Ελληνική Δημοκρατία του έχει απονείμει κατά καιρούς τα παράσημα του Σταυρού των Ταξιαρχών του Τάγματος του Φοίνικος, του Σταυρού των Ταξιαρχών του Τάγματος Γεωργίου Α΄, και του Ταξιάρχη του Τάγματος Τιμής.

Από τα παραπάνω προκύπτει πως για περίπου εβδομήντα χρόνια ο Εμμανουήλ Κριαράς καλλιέργησε σε ύψιστο βαθμό τα ελληνικά γράμματα και πρόσφερε πολύτιμες υπηρεσίες στην λεξικογραφία, με το ερευνητικό του έργο και την πληθώρα των έργων του.

Για το έργο του αυτό ο Εμμανουήλ Κριαράς έχει ήδη καταταχθεί στην ομάδα των κορυφαίων ανθρώπων των γραμμάτων της Ελλάδας, οι οποίοι με το έργο και το ήθος τους έχουν διευρύνει τα όρια της πολιτισμικής μας παράδοσης στην διαχρονική της πορεία και στην οικουμενική της διάσταση.

Κυριάκος Αμανατίδης ΟΑΜ