^{Κ. Π. Καβάφης Ένας διαχρονικός και οικουμενικός ποιητής}

 ^{Το Υπουργείο Παιδείας της Ελλάδας ανακήρυξε το έτος 2013 ως «Έτος Κ. Π. Καβάφη», για τα 150 χρόνια από τη γέννησή του. Είναι γνωστό πως ολιγόστιχα, στην πλειονότητά τους, είναι τα ποιήματα του Καβάφη. Παρομοίως, πέραν του δέοντος συνοπτικό είναι το αυτοβιογραφικό του σημείωμα, που ακολουθεί:}

^{«Είμαι Κωνσταντινουπολίτης την καταγωγήν, αλλά εγεννήθηκα στην Αλεξάνδρεια - σ' ένα σπίτι της οδού Σερίφ· μικρός πολύ έφυγα, και αρκετό μέρος της παιδικής μου ηλικίας το πέρασα στην Αγγλία. Κατόπιν επισκέφθην την χώραν αυτήν μεγάλος, αλλά για μικρόν χρονικόν διάστημα. Διέμεινα και στη Γαλλία. Στην εφηβικήν μου ηλικίαν κατοίκησα υπέρ τα δύο έτη στην Κωνσταντινούπολι. Στην Ελλάδα είναι πολλά χρόνια που δεν επήγα.}

^{Η τελευταία μου εργασία ήταν υπαλλήλου εις ένα κυβερνητικόν γραφείον εξαρτώμενον από το υπουργείον των Δημοσίων Έργων της Αιγύπτου. Ξέρω Αγγλικά, Γαλλικά και ολίγα Ιταλικά».}

^{Αν ήταν να περιοριστούμε στο παραπάνω αυτοβιογραφικό σημείωμα, ελάχιστα μαθαίνουμε για τη ζωή του Κωνσταντίνου Καβάφη, ενός από τους μεγαλύτερους ποιητές της νεοελληνικής λογοτεχνίας, με διεθνή αναγνώριση, και τίποτε απολύτως για το ποιητικό του έργο.}

^{Όμως είναι δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να κατανοήσουμε το ποιητικό έργο του Καβάφη, χωρίς προηγουμένως να μιλήσουμε κάπως πιο εκτεταμένα για τον ίδιο τον ποιητή, γιατί ένα μεγάλο μέρος της προσωπικότητάς του αντικατοπτρίζεται στο έργο του, σε βαθμό μάλιστα που θα μπορούσαμε να πούμε πως ο Καβάφης αυτοπροσωπογραφείται στην ποίησή του.}

^{Η ζωή του Κωνσταντίνου Καβάφη} 

^{Ο Κωνσταντίνος Π. Καβάφης γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου το 1863, και πέθανε στην ίδια πόλη το 1933, την ημέρα των γενεθλίων του. Ήταν το ένατο και τελευταίο παιδί του Πέτρου Ι. Καβάφη (Κωνσταντινούπολη, 1814 - Αλεξάνδρεια, 1870), μεγαλέμπορου βαμβακιού, από φαναριώτικο γένος, και της Χαρίκλειας Φωτιάδη (Νιχώρι Κωνσταντινουπόλεως, 1834 - Αλεξάνδρεια, 1899), από παλαιότατη οικογένεια της Πόλης.}

^{Στο ισόγειο του διώροφου σπιτιού των Καβάφηδων, στην αριστοκρατική οδό Σερίφ της Αλεξάνδρειας, στεγάζονταν τα γραφεία του ακμαιότατου εμπορικού οίκου «Καβάφης & Σία» (κύριος συνέταιρος ο Γεώργιος Καβάφης, θείος του ποιητή, εγκατεστημένος στο Λονδίνο), ενώ η οικογένεια του Πέτρου Καβάφη διαβίωνε με χαρακτηριστική άνεση στο πρώτο και στο δεύτερο πάτωμα.}

^{To 1870 πέθανε ο Πέτρος Καβάφης, σε ηλικία 56, και η πολυμελής οικογένειά του βρέθηκε αντιμέτωπη με τέτοια οικονομικά προβλήματα, που το 1872 αναγκάστηκε να μετακομίσει στην Αγγλία, όπου παρέμεινε τα επόμενα έξι χρόνια, κυρίως στο Λίβερπουλ, αλλά και στο Λονδίνο. Κατά το διάστημα αυτό ο μικρός Καβάφης παρακολούθησε αγγλικό σχολείο, ενώ παράλληλα διδασκόταν ελληνικά και γαλλικά.}

^{Το 1878 η οικογένεια Καβάφη επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια, όπου ο νεαρός Κωνσταντίνος συνέχισε τη δευτεροβάθμια εκπαίδευσή του στο Λύκειο «Ερμής». Παράλληλα είχε αρχίσει να μελετά και να εργάζεται πνευματικά από μόνος του, κυρίως ελληνική ιστορία και φιλοσοφία, χρησιμοποιώντας βιβλία από τις μεγάλες βιβλιοθήκες της Αλεξάνδρειας.}

^{Το 1882, κατά τη διάρκεια της αιγυπτιακής εξέγερσης κατά των Άγγλων, η Χαρίκλεια Καβάφη με την οικογένειά της μετακόμισαν στην Κωνσταντινούπολη, όπου έμειναν μέχρι τον Οκτώβριο του 1885 στο σπίτι του Γεωργάκη Φωτιάδη, πατέρα της Χαρίκλειας. Η τριετής παραμονή του Καβάφη στην Πόλη αποδεικνύεται ιδιαιτέρως σημαντική και κρίσιμη για διαφορετικούς λόγους.}

^{Σύμφωνα με τους βιογράφους του, ο ομοφυλοφιλικός ερωτισμός του άρχισε να εκδηλώνεται στα 1883, όταν ήταν περίπου 20 ετών. Επίσης, η παραμονή του στην Πόλη συμπίπτει με τις πρώτες μαρτυρημένες συστηματικές του προσπάθειες να επιδοθεί στην τέχνη του ποιητικού λόγου. Τεκμήριο της πρώιμης αυτής προσπάθειας του Καβάφη αποτελεί μια ομάδα αδημοσίευτων από τον ίδιο ποιημάτων, τα οποία εκδόθηκαν μαζί με άλλα ανέκδοτα ποιήματα το 1968 από τον Γ.Π. Σαββίδη. Τον καιρό εκείνο στην Πόλη συνέχισε και τις μελέτες του πάνω στην αρχαία και μεσαιωνική ελληνική φιλολογία και φιλοσοφία, που τις είχε αρχίσει την εποχή ακόμα που βρισκόταν στην Αγγλία.}

^{Τον Οκτώβριο του 1885 η οικογένεια Καβάφη επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια, όπου πλέον εγκαταστάθηκε μόνιμα. Μετά την επιστροφή, ο ενήλικας πλέον Κωνσταντίνος εγκατέλειψε την αγγλική υπηκοότητα (που είχε αποκτήσει ο πατέρας του στα 1850) και πήρε την ελληνική.}

^{Τα πρώτα χρόνια μετά την επιστροφή του στην Αλεξάνδρεια είναι μια περίοδος προσαρμογής. Ο Καβάφης αρχίζει να εργάζεται, στην αρχή όχι συστηματικά, αλλάζοντας διάφορα επαγγέλματα, όπως του δημοσιογράφου στην εφημερίδα «Τηλέγραφος», ώσπου να προσληφθεί στο Γραφείο Αρδεύσεων του Υπουργείου Δημοσίων Έργων της Αιγύπτου το 1892, όπου εργάσθηκε επί τριάντα χρόνια, μέχρι το 1922, φτάνοντας στο βαθμό του Υποτμηματάρχη.}

^{Με τη βελτίωση των οικονομικών του ο Καβάφης ταξίδεψε στο Κάιρο, στο Παρίσι και στο Λονδίνο με τον αδελφό του Τζων. Ο θάνατος της μητέρας του το 1899, σε ηλικία 65 ετών, συγκλόνισε τον Καβάφη, που ήδη είχε αναδειχθεί σε σημαντικό ποιητή. Το 1901 και το 1903 ταξίδεψε στην Ελλάδα και γνωρίστηκε στην Αθήνα με Έλληνες λογοτέχνες. Το 1903 γράφτηκε η πρώτη κριτική για την ποίηση του Καβάφη από τον Γρηγόριο Ξενόπουλο, ο οποίος πολύ σωστά διέγνωσε τα κύρια χαρακτηριστικά της ποίησής του, όπως διαπιστώνουμε από το ακόλουθο απόσπασμα:}

^{«Ποτέ μου ως τότε δεν είχα ακούσει το όνομα του κ. Καβάφη. Κι ήτανε φυσικό, σε μια τόσο ταιριασμένη ώρα δειλινή, βαθύτατα και εξαιρετικά να με συγκινήσουν, τα ωραία σιγοπρόφερτα λόγια.}

^{Την ποίηση του κ. Καβάφη δύο μου φανήκαν από τότε πως την ξεχωρίζουν χαρακτηριστικά: η βαθιά φιλοσοφική αντίληψη του ανθρώπου που πολλά ξέρει, και η αισθαντικότητα του ποιητή».}

^{Σημαντικό γεγονός στη ζωή του Καβάφη αποτελεί η εγκατάστασή του στο περίφημο σπίτι-εργαστήρι της οδού Λέψιους στα 1907, όπου έμελλε να περάσει το υπόλοιπο της ζωής του, δημιουργώντας το σημαντικότερο τμήμα, ποσοτικά και ποιοτικά, του έργου του.}

^{Το 1926 η κυβέρνηση του δικτάτορα Πάγκαλου απένειμε στον Καβάφη το παράσημο του Φοίνικος, διάκριση την οποία ο ποιητής αποδέχθηκε, υποστηρίζοντας ότι «Το παράσημο μου το απένειμε η Ελληνική Πολιτεία, την οποία σέβομαι και αγαπώ. Η επιστροφή του παρασήμου θα είναι προσβολή εκ μέρους μου προς την Ελληνικήν Πολιτείαν γι’ αυτό και το κρατώ».}

^{Από το 1930 άρχισε να υποφέρει από το λάρυγγά του, και τον Ιούλιο του 1932 οι γιατροί διέγνωσαν καρκίνο του λάρυγγα. Πήγε στην Αθήνα και εισάχθηκε σε νοσοκομείο, όπου έγινε η χειρουργική επέμβαση. Μετά από τετράμηνη παραμονή στην Αθήνα, επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια, όπου και το επόμενο έτος, 1933, απεβίωσε.}

^{Ο Κ. Π. Καβάφης ήταν κάτοχος της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, και γνώριζε σε βάθος την ελληνική ιστορία και την αρχαία ελληνική φιλοσοφία.}

^{Τριτοβάθμιες σπουδές δεν έκανε, όμως η εμπειρία που αποκόμισε από τα μεγάλα κέντρα της εποχής - Λονδίνο, Αλεξάνδρεια, Κωνσταντινούπολη - και οι κατ’ ιδίαν μελέτες, του έδωσαν μια ευρεία μόρφωση και κοσμοπολίτικη νοοτροπία.}

^{Σε 154 ανέρχονται τα ποιήματα που περιέχονται σε σύγχρονες εκδόσεις του ποιητικού έργου του Καβάφη, αριθμός πολύ μικρός, σε σύγκριση με την επίδραση που είχαν στην εξέλιξη της ελληνικής ποίησης κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, και την διεθνή απήχηση που γνώρισαν.}

^{Υπάρχουν και 75 ποιήματα που είχαν μείνει ανέκδοτα μέχρι το 1968, καθώς και 27 ποιήματα τα οποία είχε μεν δημοσιεύσει ο ίδιος μεταξύ του 1886 και 1898, αλλά αργότερα τα είχε αποκηρύξει.}

^{Ο Καβάφης αποδείχθηκε πρωτοπόρος στην σύγχρονη ποίηση της Ελλάδας, με το προσωπικό του ύφος και την ιδιάζουσα  θεματολογία των ποιημάτων του. Παρουσίασε πρωτότυπα αισθητικά και εκφραστικά ευρήματα, και άνοιξε νέους θεματικούς ορίζοντες με τα αυτοβιογραφικά, ιστορικά, και φιλοσοφικά ή διδακτικά ποιήματά του.}

^{Ο Καβάφης, όσο ζούσε, δεν εξέδωσε ποτέ ολόκληρο το ποιητικό του έργο, το οποίο, άλλωστε, συμπλήρωνε ως την τελευταία στιγμή της ζωής του. Ούτε πραγματοποίησε ποτέ μια εμπορική έκδοση.}

^{Σύμφωνα με τον Γ.Π. Σαββίδη, ερευνητή του έργου του Καβάφη, υπήρξαν τρία διαφορετικά στάδια εκδοτικής τακτικής, σε «μονόφυλλα», «τεύχη» και «συλλογές», τα οποία αντιπροσωπεύουν τρεις διαφορετικές φάσεις στην ιστορία της καβαφικής ποίησης.}

^{Για πρώτη, φορά συγκεντρωμένο ολόκληρο το σώμα της αναγνωρισμένης καβαφικής ποίησης, κυκλοφόρησε το 1935. Έκτοτε κυκλοφορούν έγκυρες εκδόσεις των «αναγνωρισμένων», των «ανέκδοτων», και των «αποκηρυγμένων» ποιημάτων του.}

^{Μικρό σε όγκο, αλλά τεράστιο σε επίδραση,}

^{το ποιητικό έργο του Καβάφη}

^{Μικρό σε όγκο το ποιητικό έργο του Καβάφη, σε σύγκριση με το έργο των άλλων μεγάλων σύγχρονων Ελλήνων ποιητών, ιδιαίτερα όμως σημαντικό ενόψει της θέσης που κατέχει στην ελληνική, αλλά και διεθνή, λογοτεχνία.}

^{Και να σκεφτούμε ότι το έργο αυτό δημιουργήθηκε από έναν Έλληνα της διασποράς, με ρίζες από την Κωνσταντινούπολη, και γεννημένο στην Αλεξάνδρεια, όπου έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του. Αυτή του η ιδιότητα είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα για εμάς, τους απόδημους Έλληνες, και είμαι βέβαιος πως θα σχολιασθεί και στην Ελλάδα στο πλαίσιο του έτους Κ. Π. Καβάφη, αναγνωρίζοντας τον Απόδημο Ελληνισμό ως ένα ζωτικό κομμάτι του Οικουμενικού Ελληνισμού, με όλες τις εθνικές και πολιτισμικές προεκτάσεις του. Γιατί οικουμενικός υπήρξε ο Ελληνισμός, στην μακρόχρονη ιστορία του. Και αυτή η οικουμενικότητα της ποίησης του Καβάφη είναι ένα από τα κίνητρα που με παρακίνησαν να αρχίσω αυτήν τη σειρά για το έργο του…}

^{Στις αρχές του 20ού αιώνα είχε ήδη γίνει εμφανές ότι ο Καβάφης είχε δημιουργήσει την ιδιότυπη ποιητική του τεχνική, και είχε διαμορφώσει την άκρως προσωπική του έκφραση, που ξέφευγε από τα καλούπια των συγκαιρινών του, και την οποία συνέχισε να εμπλουτίζει με νέα στοιχεία, διευρύνοντάς την θεματικά και τελειοποιώντας την μορφολογικά, μέχρι το τέλος της ζωής του.}

^{Η ποίηση του Καβάφη δεν βρήκε αμέσως στην Ελλάδα την απήχηση που της άρμοζε. Αρχικά του ασκήθηκε σκληρή κριτική, κυρίως από τους κύκλους των δημοτικιστών, γιατί το γλωσσικό του ιδίωμα δεν συμβάδιζε με τα ποιητικά πρότυπα που ίσχυαν στον ελλαδικό χώρο εκείνη την εποχή. Ένας άλλος λόγος που η ποίησή του άργησε να αναγνωρισθεί από τους ομότεχνούς του στην Ελλάδα, ήταν ότι η τεχνοτροπία της και η θεματολογία της απείχαν πολύ από τα ενδιαφέροντα των ποιητών της εποχής του.}

^{Παρ’ όλα αυτά, με τον καιρό όμως, και με την εξοικείωση με την ιδιομορφία της ποίησής του, ο Αλεξανδρινός ποιητής επιβλήθηκε στη συνείδηση όλων ως ένας ιδιόμορφος και ανορθόδοξος μεν, μεστός δε και καινοτόμος ποιητής.}

^{Ο πρώτος που έγραψε για το έργο του ήταν ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, σε ένα άρθρο του που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Παναθήναια» το 1903. Η φήμη του Καβάφη εδραιώθηκε κυρίως μετά το 1920, και έκτοτε απέκτησε όχι μόνο ελληνική, αλλά και παγκόσμια αναγνώριση.}

^{Πολλά ποιήματά του, όπως «Η Πόλις», «Θερμοπύλες», «Τείχη», «Περιμένοντας τους βαρβάρους», «Ιθάκη», «Τα παράθυρα», «Όσο μπορείς», «Κεριά», «Ομνύει», κ. ά., έχουν οικουμενική απήχηση.}

^{Όπως συμβαίνει με όλους τους μεγάλους ποιητές, αλλά και ανακαινιστές εν γένει, ο Καβάφης προηγήθηκε της εποχής του, και είναι ο πρώτος Έλληνας ποιητής με τόση μεγάλη απήχηση στο εξωτερικό, και κυρίως στην Ευρώπη και στην Αμερική.}

^{Με το έργο του Καβάφη η ελληνική ποίηση γνώρισε παγκόσμια προβολή, γιατί πολλά από τα ποιήματά του έχουν παγκόσμια απήχηση, λόγω των καθολικών μηνυμάτων και αξιών τους. Και αυτό του εξασφάλισε μια σπάνια οικουμενικότητα και διαχρονικότητα.}

^{Ο Καβάφης έκανε επανειλημμένες διασκευές στα ποιήματά του, στην επιμονή του για τη συμπύκνωση των εννοιών. Θα μπορούσαμε να πούμε πως τα ποιήματα του Καβάφη είναι προϊόν επίπονης πνευματικής διεργασίας, και όχι στιγμιαίας έμπνευσης. Και αυτό το διαπιστώνουμε από την επιγραμματική λιτότητα, και την ακρίβεια στη διατύπωση, η οποία επιτυγχάνεται με τη χρήση των συμβόλων, χωρίς ανάλυση και επεξηγηματικά σχόλια.}

^{Ο Καβάφης μπορεί να μην είναι «εθνικός» ποιητής, με τη σημασία που δίνουμε στο επίθετο αυτό αναφερόμενοι στον Διονύσιο Σολωμό και στον Κωστή Παλαμά, είναι όμως ανεπίσημα αναγνωρισμένος ως «διεθνικός» ποιητής.}

^{Σχετικά με την οικουμενική απήχηση της ποίησης του Καβάφη ο Ε. Π. Παπανούτσος κλείνει ως ακολούθως την αναφορά του στο έργο του Καβάφη στο βιβλίο του «Παλαμάς, Καβάφης, Σικελιανός», Ίκαρος, Αθήνα 1971:}

^{«Αισθησιακός, ιστορικός, ελεγειακός, διδακτικός – ο Καβάφης είναι σύγχρονος, πάρα}

^{πολύ σύγχρονός μας ποιητής, Έλληνας μαζί και Ευρωπαίος, που όταν μεταφράζεται, κάνει αμέσως αίσθηση σήμερα σε όλα τα γεωγραφικά πλάτη του πολιτισμένου κόσμου. Ότι η Ελλάδα έδωσε ακόμη μια φορά τη φωνή της, για να εκφραστεί ποιητικά ο άνθρωπος μιας ιστορικής στιγμής – αυτό δεν μπορεί, νομίζω, να θεωρηθεί από τις μικρότερες δόξες της», σελ. 232.}

^{Η ειδολογική κατάταξη των ποιημάτων του Καβάφη}

^{Στο βιβλίο του «Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας – Από τις πρώτες ρίζες ως την εποχή μας», ΄Ικαρος, Αθήνα 1968, ο Κ. Θ. Δημαράς γράφει τα ακόλουθα για την ειδολογική κατάταξη των ποιημάτων του Καβάφη:}

^{«Αν πάλι, σύμφωνα με τις δικές του υποδείξεις, θελήσουμε να κατατάξουμε το έργο του ειδολογικά, διαπιστώνουμε την ύπαρξη τριών ομάδων: είναι τα φιλοσοφικά «ή της σκέψεως», τα ιστορικά και τα ηδονικά ή αισθησιακά.}

^{{…} Η διαίρεση αυτή είναι βολική για την έρευνα, αλλά μόνο για την έρευνα. Μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι πέρα από τις διαιρέσεις και κατατάξεις, πρέπει να υπάρχει μια ουσιαστική ενότητα, που μόνο εκείνη θα δώσει την ερμηνεία της τέχνης του και της αισθητικής του. Και πραγματικά, όταν θελήσουμε να εντάξουμε τα ποιήματα του Καβάφη στις τρεις αυτές ομάδες, διαπιστώνουμε ότι πολύ συχνά και σε μεγάλη έκταση οι ομάδες επικαλύπτονται.}

^{{..} Τέλος, δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις όπου ο ποιητής πλάθει με τη φαντασία του πρόσωπα δήθεν ιστορικά, των οποίων η παρουσία στο ποίημα μοναδικό σκοπό έχει να μεταφέρει το θέμα έξω από τους καιρούς μας», σελ. 459.}

^{Ο Ε. Π. Παπανούτσος, στο βιβλίο του οποίου αναφέρθηκα πιο πάνω, διατυπώνει την άποψη πως διδακτική, στον κύριο πυρήνα της, είναι η ποίηση του Καβάφη. Γράφει σχετικά με το γνώρισμά της αυτό:}

^{«Προσωπικά (και από τη μελέτη του έργου και από τη γνωριμία και τις συνομιλίες μου με τον ποιητή, από το 1922 μέχρι το 1931) έχω σχηματίσει τη γνώμη ότι πάνω από τον αισθησιακό και τον ιστορικό και τον δραματικό Καβάφη στέκεται και στιχουργεί ο διδακτικός Καβάφης, ένας ποιητής που με τη σπάνια ευαισθησία και την εμβρίθειά του κατόρθωσε ν’ ανανεώσει και να καταξιώσει στους χρόνους του ένα παμπάλαιο, αλλά παραμερισμένο και αμφισβητούμενο είδος της ποίησης, την ποίηση τη διδακτική», σελ. 125.}

^{Ανακαινιστής της νεοελληνικής ποίησης}

^{Στη συνέχεια θα ασχοληθώ με κάποια από τα κύρια χαρακτηριστικά του έργου του Καβάφη, με το οποίο σηματοδότησε μια νέα τροπή στην νεοελληνική ποίηση, δίνοντας εισαγωγικά ένα από τα ποιήματά του στην ολότητά του, ως πρώτο δείγμα της ποίησής του.}

^{Σημειώνω πως το ποίημα «Η Πόλις» είναι ένα από τα λίγα στα οποία ο Καβάφης χρησιμοποιεί ομοιοκαταληξία. Στο ποίημα αυτό θα επανέλθω αργότερα, όταν ασχοληθώ αναλυτικά με κάποια άλλα ποιήματά του.}

^{Η Πόλις}

^{Είπες· «Θα πάγω σ’ άλλη γη, θα πάγω σ’ άλλη θάλασσα.}

^{Μια πόλις άλλη θα βρεθεί καλλίτερη από αυτή.}

^{Κάθε προσπάθεια μου μια καταδίκη είναι γραφτή·}

^{κ’ είν’ η καρδιά μου – σαν νεκρός – θαμμένη.}

^{Ο νους μου ως πότε μεζς στον μαρασμό αυτόν θα μένει.}

^{Όπου το μάτι μου γυρίσω, όπου κι αν δω}

^{ερείπια μαύρα της ζωής μου βλέπω εδώ,}

^{που τόσα χρόνια πέρασα και ρήμαξα και χάλασα».}

^{Καινούριους τόπους δεν θα βρεις, δεν θάβρεις άλλες θάλασσες.}

^{Η πόλις θα σε ακολουθεί. Στους δρόμους θα γυρνάς}

^{τους ίδιους. Και στες γειτονιές τες ίδιες θα γερνάς·}

^{και μες στα ίδια σπίτια αυτά θ’ ασπρίζεις.}

^{Πάντα στην πόλι αυτή θα φθάνεις. Για τα αλλού - μη ελπίζεις –}

^{δεν έχει πλοίο για σε, δεν έχει οδό.}

^{Έτσι που τη ζωή σου ρήμαξες εδώ}

^{στην κώχη τούτη την μικρή, σ’ όλην την γη την χάλασες.}

¹⁹¹⁰

^{Η γλώσσα και η τεχνοτροπία του Καβάφη}

^{Η γλώσσα του Καβάφη είναι ιδιότυπη, όπως και η ποίησή του στο σύνολό της. Θα παρατηρήσουμε πως η γλώσσα στο παραπάνω ποίημα, στη βασική της δομή, είναι δημοτική, χωρίς όμως να συμμορφώνεται με όλους τους κανόνες της, όπως είχε επικρατήσει στους λογοτεχνικούς κύκλους της Ελλάδας την εποχή εκείνη. Σε άλλα του ποιήματα χρησιμοποιεί τύπους της καθαρεύουσας, αλλά σε γενικές γραμμές βρίσκεται μακριά από την τυπική καθαρεύουσα των τελευταίων δεκαετιών του 19ου και των πρώτων του 20ού αιώνα. Η χρήση τύπων της καθαρεύουσας φαίνεται να είναι ένα σκόπιμο τέχνασμα του Καβάφη, για να δώσει έναν ιδιαίτερο εκφραστικό τόνο σε κάποιους στίχους του, και να ενισχύσει το εννοιολογικό τους ξάφνιασμα.}

^{Συχνά ο Καβάφης χρησιμοποιεί εκφράσεις από όλες τις περιόδους της ελληνικής λογοτεχνίας, και κυρίως από την ελληνιστική περίοδο, η οποία άσκησε μεγάλη επιρροή στην ποίησή του.}

^{Όταν μιλάμε για τη γλώσσα του Καβάφη δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι έζησε, και δημιούργησε την ποίησή του στην Αλεξάνδρεια, μακριά από το μητροπολιτικό κέντρο. Ως εκ τούτου, δεν είχε άμεση επαφή, ιδιαίτερα την εποχή εκείνη, με τις γλωσσικές εξελίξεις στην Ελλάδα, όπως διαμορφώνονταν με την πάροδο του χρόνου.}

^{Αυτός είναι ένας παράγοντας που δεν πρέπει να μας διαφεύγει όταν μιλάμε για την αποδημική μας λογοτεχνία γενικά. Το ίδιο ισχύει και για την τεχνοτροπία και τη θεματολογία. Ο λογοτέχνης, σε μεγάλο βαθμό, είναι προϊόν του κοινωνικού και πολιτιστικού του περίγυρου. Μόνο με βάση αυτήν την παράμετρο, και όταν τοποθετηθεί στο εξωελλαδικό της πλαίσιο, μπορεί να ερμηνευθεί, και να αξιολογηθεί, το λογοτεχνικό έργο των αποδήμων Ελλήνων.}

^{Σήμερα είναι γενική η άποψη των μελετητών του έργου του πως ο Καβάφης υπήρξε ανακαινιστής της ελληνικής ποίησης, με την απόλυτα προσωπική τεχνοτροπία και θεματογραφία του, καθώς και την αλληγορία, το συμβολισμό και το στοχασμό που διανθίζουν τα φιλοσοφικά, ιστορικά και αισθησιακά (ηδονικά) ποιήματά του.}

^{Οι στίχοι του είναι περιεκτικοί, σε βαθμό που πολλά του ποιήματα έχουν τη μορφή επιγράμματος, και τη συμπύκνωση, την αλληγορία, και το διδακτικό τόνο του αποφθέγματος.}

^{Συχνά ο λόγος του Καβάφη είναι συμβουλευτικός, ακόμη και παραινετικός, με διαλογική διατύπωση, η οποία προσδίδει δραματικότητα στην ποίησή του.}

^{Ένα άλλο χαρακτηριστικό της ποίησης του Καβάφη είναι ότι στο τέλος πολλών ποιημάτων του επιφυλάσσει ένα απροσδόκητο ξάφνιασμα, που κάνει τον αναγνώστη να αναζητήσει την αιτιολόγησή του, και ως εκ τούτου να έρθει σε μια διαλογική συζήτηση με τον ποιητή.}

^{Κατά κανόνα, τις προσωπικές του διαθέσεις και παρορμήσεις τις εκφράζει με τη χρήση συμβόλων, συχνά παρμένα από την ιστορία και τη μυθολογία, επιτυγχάνοντας έτσι τη μετουσίωση και αντικειμενικότητά τους. Αυτό, θα έλεγα, είναι ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν την ποίηση του Καβάφη από την ποίηση των Ελλαδιτών ομότεχνών του, και προσδίδει στα ποιήματά του τον διδακτικό τους τόνο.}

^{Ένα άλλο χαρακτηριστικό της ποίησης του Καβάφη είναι το δραματικό στοιχείο και η θεατρικότητα, η οποία επιτυγχάνεται με το διάλογο, τη σκηνοθεσία του πλαισίου μέσα στο οποίο κινούνται οι χαρακτήρες των ποιημάτων του, και οι απροσδόκητες μεταπτώσεις στη μοίρα τους.}

^{Σχετικά με αυτά τα στοιχείο ο Ε. Π. Παπανούτσος γράφει τα ακόλουθα:}

^{«Κανείς ποιητής από τους συγχρόνους μας δεν άδραξε με τόση αμεσότητα και με τέτοιαν αφοβία τη δραματική ουσία της ζωής, την τραγική και την κωμική της διάσταση, όπως ο Καβάφης. Και κανείς δεν μας την ξεσκεπάζει με τόσην οξύτητα, τόσον ωμά και επομένως τόσο συγκλονιστικά όσον εκείνος», «Παλαμάς, Καβάφης, Σικελιανός», Ίκαρος, Αθήνα 1971, σελ. 219.}

^{Οπωσδήποτε η ειρωνεία είναι ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της ποίησης του Καβάφη, την οποία χρησιμοποιεί στις διάφορες μορφές της σε πολλά ποιήματά του, και την έχει αναγάγει σε μορφή τέχνης.}

^{Από τις τραγωδίες των αρχαίων δραματικών ποιητών γνωρίζουμε την «τραγική ειρωνεία», η οποία χρησιμοποιείται όταν οι θεατές, ή αναγνώστες, ενός έργου γνωρίζουν την έκβαση των πράξεων των πρωταγωνιστών, ενώ οι ίδιοι την αγνοούν, και έτσι οδηγούνται στην τραγική τους μοίρα.}

^{Αυτή δεν είναι η μόνη μορφή ειρωνείας που χρησιμοποιεί ο Καβάφης. Στην ποίησή του συναντάμε και την λεκτική ειρωνεία, με άλλα λόγια την ειρωνεία που έντεχνα χρησιμοποιεί, όταν ο ίδιος σχολιάζει άλλα πρόσωπα, ακόμη και τον εαυτόν του.}

^{Ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά δείγματα ειρωνείας το συναντάμε στο ποίημα «Περιμένοντας του βαρβάρους», όταν οι ηγέτες μιας πόλης βγήκαν στην αγορά με τα καλά τους, περιμένοντας τους βαρβάρους, για να τους βγάλουν από την ανία στην οποία είχαν περιέλθει από τη ραθυμία και την έκλυτη ζωή τους. Το ποίημα αυτό θα το σχολιάσω την ερχόμενη εβδομάδα.}

^{Η μετουσίωση του προσωπικού δράματος σε καθολικό δίδαγμα}

^{Κάθε φορά που διαβάζουμε ποιήματα του Καβάφη ανακαλύπτουμε και μια νέα πτυχή της τεχνικής του, ανεξάρτητα από την πρωτοτυπία των θεμάτων του, και τις πολλαπλές ερμηνείες των συμβόλων του. Ο υπαινιγμός, η ειρωνεία, η δραματικότητα, ο διδακτικός τόνος, είναι κάποια από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ποίησης του Καβάφη, που της δίνουν την ιδιαιτερότητά της.}

^{Μια προσεκτική μελέτη των ποιημάτων του δείχνει πως ο Καβάφης πρόσεχε και την τελευταία λεπτομέρεια. Τίποτε δεν ήταν τυχαίο, ούτε και περιττό. Κάθε τι συνέτεινε στη δημιουργία της επιδιωκόμενης εντύπωσης.}

^{Ο στίχος του, πυκνός και ακριβολόγος καθώς είναι, σε βαθμό που γίνεται επιγραμματικός, μεταφέρει στον αναγνώστη την ευρυμάθεια, την ευαισθησία, και τη φρόνηση του ποιητή, παράλληλα με το κλίμα της μοναξιάς και της υπαρξιακής αγωνίας που τον κατέτρυχαν σε όλη τη ζωή του. Γιατί άκρως βιωματική, αλλά με διανθισμένη με πανανθρώπινες αξίες, είναι η ποίηση του Καβάφη, και ας είναι επενδυμένη με διάφορα ιστορικά ονόματα και γεγονότα. Αυτά είναι οι μάσκες, πίσω από τις οποίες κρύβεται το δράμα ενός ευαίσθητου και προβληματισμένου ανθρώπου, τα προσωπικά βιώματα του οποίου επέσυραν την αποδοκιμασία και το διασυρμό της σεμνότυφης κοινωνίας της εποχής του.}

^{Με την πάροδο του χρόνου, αυτά τα στοιχεία στοιχειοθετούν τη μοναδικότητα, αλλά και διαχρονικότητα, της ποίησης του Καβάφη. Οι αναγνώστες του, από τη μια, αποστασιοποιημένοι καθώς είναι από τα δυναστικά του βιώματα, απότοκο του ομοφυλοφιλικού του πάθους, και τη σεμνοτυφία της κοινωνίας της εποχής του από την άλλη, διυλίζουν τα πανανθρώπινα διδάγματα της ποίησής του από τα προσωπικά τραύματα του ποιητή.}

^{Αυτή, κατά κανόνα, είναι η καθαρτική ιδιότητα της υψηλής τέχνης. Αποκαθαίρει τις πανανθρώπινες αξίες και φέρνει στην επιφάνεια οικουμενικά διδάγματα, έστω και όταν αυτά απορρέουν από κοινωνικά επιλήψιμες συμπεριφορές και νοοτροπίες.}

^{Τα παραπάνω χαρακτηριστικά συνέβαλαν, από τη μια στην ανάδειξη του Καβάφη ως ποιητή του Μείζονος Ελληνισμού, και από την άλλη στην αναγνώριση της διαχρονικότητας και οικουμενικότητας των αξιών που απορρέουν από τα ποιήματά του.}

^{Ο διδακτικός Καβάφης}

^{Πιο πάνω έκανα λόγο για την ειδολογική κατάταξη των ποιημάτων του από πολλούς μελετητές του έργου του σε ιστορικά, φιλοσοφικά και αισθησιακά (ηδονικά). Με την κατάταξη αυτή διαφώνησε ο Ε. Π. Παπανούτσος, ο οποίος πρόβαλε την άποψη πως τα ιστορικά, τα φιλοσοφικά και τα αισθησιακά θέματα των ποιημάτων του Καβάφη λειτουργούσαν ως επί το πλείστον σαν επικάλυμμα του κύριου στόχου του, που ήταν διδακτικός.}

^{Πράγματι, μια προσεκτική μελέτη της ποίησης του Καβάφη οδηγεί στο συμπέρασμα πως στα κυριότερα ποιήματά του, παρά την ιστορική, φιλοσοφική και αισθησιακή θεματολογία τους, ο δεσπόζων τόνος είναι παραινετικός, με άλλα λόγια συμβουλευτικός, άρα διδακτικός.}

^{Εδώ όμως χρειάζεται μια διασαφήνιση. Όταν λέμε πως ο τόνος της ποίησής του είναι διδακτικός δεν εννοούμε πως ο Καβάφης μιλάει «από καθέδρας», με άλλα λόγια δεν εκφράζεται με ύφος δασκαλίστικο.}

^{Από τη μελέτη του έργου του συνάγεται το συμπέρασμα πως πρόθεση του Καβάφη δεν ήταν να δώσει στους αναγνώστες των ποιημάτων του μαθήματα καλής συμπεριφοράς. Αν έκαμνε κάτι τέτοιο δεν θα ήταν ποιητής. Ο διδακτικός τόνος στα ποιήματά του απορρέει από τα ιστορικά γεγονότα που αποτελούν το κύριο θέμα τους (όπως «Θερμοπύλες, κ.ά.), τον χαρακτήρα και το βίο των ιστορικών προσώπων στα οποία αναφέρεται (όπως «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον, κ. ά.) και από τα άλλα σύμβολα που χρησιμοποιεί (όπως «Ιθάκη», «Η Πόλις», κ. ά.).}

^{Η απήχηση των διδαγμάτων που εξάγονται από τα ποιήματά του, αν και έχουν καθολικό χαρακτήρα, κυμαίνεται ανάλογα με τη δεκτικότητα και την ευαισθησία των αναγνωστών.}

^{Την περασμένη εβδομάδα επικέντρωσα την προσοχή μου στην ιδιότυπη γλώσσα που ο Καβάφης χρησιμοποίησε στα ποιήματά του, η οποία αν και δημοτική στον κύριο κορμό της, είναι διανθισμένη με τύπους της καθαρεύουσας, καθώς και με εκφράσεις από την ελληνιστική περίοδο.}

^{Επίσης αναφέρθηκα σε κάποια από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ποίησης του Καβάφη, όπως η ειρωνεία, το δραματικό στοιχείο, κ. ά.}

^{Όλα τα παραπάνω θα έχουμε την ευκαιρία να τα δούμε στην εφαρμογή τους σε κάποια ποιήματα που έχω επιλέξει, και από την ανάλυσή τους που θα ακολουθήσει.}

^{Για να γίνει πιο εύκολη η παρακολούθηση της σκέψης, και των μηνυμάτων που εξάγονται από τα ποιήματα του Καβάφη, θα ακολουθήσω την παραδοσιακή κατάταξή τους σε ιστορικά, φιλοσοφικά και αισθησιακά (ηδονιστικά). Από την ανάλυσή τους θα αποκαλυφθεί η πραγματική πρόθεση του Καβάφη, που είναι η επισήμανση κάποιων καθολικών αξιών, καθώς και οι επιπτώσεις των όποιων επιλογών μας.}

^{Ιστορικά ποιήματα με διδακτικά μηνύματα}

^{Τα ποιήματα του Καβάφη που χαρακτηρίζονται ως «ιστορικά» αποτελούν τον κύριο κορμό του έργου του. Και εδώ έγκειται η ιδιοτυπία της ποίησης του Καβάφη, ότι δηλαδή έχει εκφράσει τον ποιητικό του κόσμο με σύμβολα που αντλεί από την ιστορία, κυρίως της ελληνιστικής περιόδου, αλλά και από τη μυθολογία.}

^{Το ιστορικό στοιχείο όμως αποτελεί το περίβλημα, όχι την ουσία, των συγκεκριμένων ποιημάτων, γιατί εννοιολογικά πολλά από τα ιστορικά ποιήματα ταυτίζονται με τα φιλοσοφικά ή τα αισθησιακά ποιήματά του.}

^{Τα ιστορικά πρόσωπα ή περιστατικά είναι τα μέσα, τα σύμβολα, για την εξωτερίκευση των σκέψεων και αισθημάτων του Καβάφη. Αν δεν χρησιμοποιούσε τα σύμβολα αυτά, η ποίησή του θα έχανε ένα μεγάλο μέρος από το θέλγητρό της, αλλά και την οικουμενικότητα και διαχρονικότητά της, γιατί θα έπαιρνε καθαρά αυτοβιογραφικό χαρακτήρα.}

^{Σε αυτήν την αλληγορία οφείλει η ποίηση του Καβάφη ένα μεγάλο μέρος της γοητείας και του μυστικισμού της, καθώς ανασύρει από την αρχαιότητα πρόσωπα και περιστατικά στα οποία αναγνωρίζουμε εκφάνσεις από τη σύγχρονη εποχή μας, και έτσι συνειδητοποιούμε την ιστορική συνέχεια, έστω και κάτω από διαφορετικές περιστάσεις.}

^{ΠΕΡΙΜΕΝΟΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΒΑΡΒΑΡΟΥΣ}

^{Ένα από τα ιστορικά ποιήματα που επέλεξα είναι το «Περιμένοντας τους Βαρβάρους», το οποίο ακολουθεί.}

^{- Τι περιμένουμε στην αγορά συναθροισμένοι;}

^{Είναι οι βάρβαροι να φθάσουν σήμερα.}

^{- Γιατί μέσα στην Σύγκλητο μια τέτοια απραξία;}

^{Τι κάθοντ’ οι Συγκλητικοί και δεν νομοθετούνε;}

^{Γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα.}

^{Τι νόμους πια θα κάμουν οι Συγκλητικοί;}

^{Οι βάρβαροι σαν έλθουν θα νομοθετήσουν.}

^{- Γιατί ο αυτοκράτωρ μας τόσο πρωί σηκώθη,}

^{και κάθεται στης πόλεως την πιο μεγάλη πύλη}

^{στον θρόνο επάνω, επίσημος, φορώντας την κορώνα;}

^{Γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα.}

^{Κι ο αυτοκράτωρ περιμένει να δεχθεί}

^{τον αρχηγό τους. Μάλιστα ετοίμασε}

^{για να τον δώσει μια περγαμηνή. Εκεί}

^{τον έγραψε τίτλους πολλούς κι ονόματα.}

^{- Γιατί οι δυο μας ύπατοι κ’ οι πραίτορες εβγήκαν}

^{σήμερα με τες κόκκινες, τες κεντημένες τόγες·}

^{γιατί βραχιόλια φόρεσαν με τόσους αμεθύστους,}

^{και δαχτυλίδια με λαμπρά, γυαλιστερά σμαράγδια·}

^{γιατί να πιάσουν σήμερα πολύτιμα μπαστούνια}

^{μ’ ασήμια και μαλάματα έκτακτα σκαλιγμένα;}

^{Γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα·}

^{και τέτοια πράγματα θαμπώνουν τους βαρβάρους.}

^{- Γιατί κ’ οι άξιοι ρήτορες δεν έρχονται σαν πάντα}

^{να βγάλουνε τους λόγους τους, να πούνε τα δικά τους;}

^{Γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα·}

^{κι αυτοί βαρυούντ’ ευφράδειες και δημηγορίες.}

^{- Γιατί ν’ αρχίσει μονομιάς αυτή η ανησυχία}

^{κ’ η σύγχυσις. (Τα πρόσωπα τι σοβαρά που εγίναν).}

^{Γιατί αδειάζουν γρήγορα οι δρόμοι κ’ οι πλατέες,}

^{κι όλοι γυρνούν στα σπίτια τους πολύ συλλογισμένοι;}

^{Γιατί ενύχτωσε κ’ οι βάρβαροι δεν ήλθαν.}

^{Και μερικοί έφθασαν απ’ τα σύνορα,}

^{και είπανε πως βάρβαροι πια δεν υπάρχουν.}

^{Και τώρα τι θα γένουμε χωρίς βαρβάρους.}

^{Οι άνθρωποι αυτοί ήσαν μια κάποια λύσις.}

^{Το παραπάνω ποίημα γράφτηκε γύρω στο 1900 και δημοσιεύθηκε το 1904, και είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά του Καβάφη.}

^{Από την περιγραφή των κύριων προσώπων που αναφέρονται στο ποίημα εικάζουμε πως το σκηνικό είναι η Ρώμη κατά την περίοδο της παρακμής της.}

^{Η πρώτη εντύπωση που αποκομίζουμε διαβάζοντας το ποίημα αυτό είναι η θεατρικότητά του, η οποία δημιουργείται με τους ακόλουθους τρόπους:}

^{*Από τη διαλογική του μορφή. Ένα πρόσωπο κάνει τις ερωτήσεις, και εκφράζει τις απορίες του, και ένα άλλο δίνει τις απαντήσεις.}

^{*Από τις εικόνες και τις περιγραφές που δίνονται με τη μορφή θεατρικών σκηνών.}

^{*Από την όλη ατμόσφαιρα που έχει δραματικό χαρακτήρα. Για παράδειγμα, αντί οι ηγέτες και οι πολίτες να πάρουν τα όπλα για να προστατέψουν την πόλη από τη επιδρομή των βαρβάρων, ντύθηκαν στα καλά τους και τους περιμένουν ως σωτήρες, σε βαθμό που απογοητεύονται όταν μαθαίνουν πως οι βάρβαροι δεν θα έρθουν, γιατί απλώς δεν υπάρχουν.}

^{Με άλλα λόγια, η διάβρωση και η παρακμή του πολιτισμού έχουν προκαλέσει ένα}

^{γενικό αίσθημα εγκατάλειψης και αδιαφορίας. Η μόνη αλλαγή, έστω και αν αυτή θα σημάνει επιστροφή σε μια πιο πρωτόγονη κατάσταση, αναμένεται να έρθει από έξω, από τους «βαρβάρους», οι οποίοι στην προκείμενη περίπτωση αποτελούν ένα σύμβολο αλλαγής, όχι μια ιστορική πραγματικότητα.}

^{Μια άλλη, παρεμφερής με την παραπάνω, ερμηνεία που μπορεί να δοθεί στο ποίημα, είναι η τραγικότητα του ξεπεσμένου ηθικά και ψυχικά ανθρώπου, ο οποίος συνειδητοποιεί ότι η ύπαρξή του είναι ανώφελη, γι αυτό και είναι πρόθυμος να υποταχτεί και να παραδοθεί στον ισχυρό, θεωρώντας τον ως τη μόνη ελπίδα σωτηρίας του.}

^{Οι δύο τελευταίοι στίχοι του ποιήματος}

^{«Και τώρα τι θα γένουμε χωρίς βαρβάρους.}

^{Οι άνθρωποι αυτοί ήσαν μια κάποια λύσις».}

^{αφήνουν να εννοηθεί πως δεν υπάρχει η δυνατότητα στις εξελιγμένες κοινωνίες, που από τις δικές τους επιλογές παρακμάζουν, να επιστρέψουν σε μια πρωτόγονη μορφή οργάνωσης, με την επέμβαση εξωγενών δυνάμεων, για να μπορέσουν με την πάροδο του χρόνου να επανακτήσουν μια πιο δυναμική οργάνωση, που σταδιακά θα τις οδηγήσει σε μια βιώσιμη μορφή οργάνωσης.}

^{Άρα το συμπέρασμα που απορρέει από το ποίημα «Περιμένοντας του Βαρβάρους» είναι πως η επανάκτηση μιας χαμένης, από τις δικές μας επιλογές και ολιγωρίες, κατάστασης ευφορίας, σε κοινωνικό ή ατομικό επίπεδο, μόνο από τις δικές μας πρωτοβουλίες θα επιτευχθεί.}

^{Χωρίς αυτές δεν υπάρχει προοπτική για «μια κάποια λύση». Διδακτικό, λοιπόν, το ποίημα αυτό του Καβάφη, με όλες τις αλληγορίες και τα σύμβολά του, που το έχουν καταστήσει διαχρονικό και οικουμενικό.}

^{Ο ερμητισμός και το αδιέξοδο στην ποίηση του Καβάφη}

^{Δεν γνωρίζω αν άλλος από τους ποιητές της νεοελληνικής λογοτεχνίας έδωσε με τόσο δραματικό τρόπο, όσο ο Καβάφης, το αδιέξοδο στο οποίο είχε οδηγηθεί από κάποιες προσωπικές του επιλογές, οι οποίες έρχονταν σε σύγκρουση με τις αξίες, αλλά και προκαταλήψεις, της κοινωνίας της εποχής του.}

^{Επιπλέον, ο Καβάφης διακρίνεται για την ικανότητά του να μετουσιώνει τα προσωπικά του βιώματα και διλήμματα σε οικουμενικά μηνύματα.}

^{Σήμερα θα επικεντρωθώ σε κάποια ποιήματά του, από τα οποία αποπνέει ένας ερμητισμός, ενδεικτικός του γεγονότος ότι ο Καβάφης ζούσε περιχαρακωμένος στον δικό του κόσμο, αποκομμένος από τους συγκαιρινούς του ανθρώπους των γραμμάτων.}

^{Τα ποιήματα αυτά τα διαχέει μια αόριστη θλίψη, και τα χαρακτηρίζει μια ασυνήθιστη ευαισθησία και ανθρωπιά, ιδιότητες που δημιουργούν μια ιδιάζουσα ατμόσφαιρα που περιβάλλει και γοητεύει τους αναγνώστες, σε βαθμό που αναζητούν σύγχρονες εκφάνσεις του προβληματισμού του Καβάφη.}

^{Τα ποιήματα με τα οποία θα ασχοληθώ σήμερα είναι τα «Τείχη» και «Η Πόλις», τα οποία εντάσσονται στα φιλοσοφικά ποιήματα του Καβάφη, ή στα διδακτικά, όπως τα χαρακτήρισε ο Ε. Π. Παπανούτσος.}

^{Τα «Τείχη» - Το αίσθημα της απόλυτης απομόνωσης}

^{Κάθε φορά που προσεγγίζουμε την ποίηση του Καβάφη, μας καταπλήσσει το γεγονός ότι μάς αποκαλύπτει και κάποιες νέες πτυχές της. Διαπιστώνουμε, με άλλα λόγια, την πολυσημία, την πολυεδρικότητα, αλλά και τη διαχρονικότητά της.}

^{Στην ποίηση του Καβάφη παρατηρούμε και το ακόλουθο παράδοξο: η επιγραμματική του λιτότητα διευρύνει την εννοιολογική του ευρύτητα, όπως θα διαπιστώσουμε από το ποίημα τα «Τείχη», το οποίο είναι ένα από τα πρώτα αναγνωρισμένα ποιήματα του Καβάφη, γραμμένο το 1898, και δημοσιευμένο το 1904.}

^{Είναι ένα από τα λίγα ομοιοκατάληκτα ποιήματά του, γραμμένο σε πρώτο πρόσωπο, κάτι ασυνήθιστο, γιατί κατά κανόνα ο Καβάφης χρησιμοποιεί δεύτερο ή τρίτο πρόσωπο, ακόμα και αν νοηματικά αναφέρεται στον εαυτόν του.}

^ΤΕΙΧΗ

^{Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ}

^{μεγάλα κ’ υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη.}

^{Και κάθομαι και απελπίζομαι τώρα εδώ.}

^{Άλλο δεν σκέπτομαι: τον νουν μου τρώγει αυτή η τύχη·}

^{διότι πράγματα πολλά έξω να κάμω είχον.}

^{A όταν έκτιζαν τα τείχη πώς να μην προσέξω.}

^{Aλλά δεν άκουσα ποτέ κρότον κτιστών ή ήχον.}

^{Aνεπαισθήτως μ’ έκλεισαν από τον κόσμον έξω.}

^{Οπωσδήποτε, στο ποίημα αυτό τα τείχη έχουν αλληγορική σημασία, και υποδηλώνουν την απομόνωση που επιβλήθηκε στον Καβάφη από τους συμπολίτες του, λόγω, υποθέτουμε, της ομοφυλοφιλίας του.}

^{Εκείνο που προξενεί κατάπληξη είναι ότι ο ποιητής δεν κατέβαλε καμιά προσπάθεια να γκρεμίσει τα «τείχη» που άλλοι έκτισαν τριγύρω του. «Και κάθομαι και απελπίζομαι τώρα εδώ», γράφει, παραδεχόμενος τη ματαιότητα κάθε προσπάθειας, διακατεχόμενος από το αίσθημα της αδυναμίας να αγωνισθεί για την έξοδο από την κατάσταση της ομηρίας στην οποία είχε περιπέσει.}

^{Από τη μια ο Καβάφης αισθάνεται την απελπισία του δεσμώτη, όταν γράφει «μεγάλα κ’ υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη», από τη άλλη όμως δηλώνει την ανημποριά του ανθρώπου να ελέγξει, και να αλλάξει, όταν οι περιστάσεις το απαιτούν, τη ροή των πραγμάτων.}

^{Τελικά ο ποιητής, αποδεχόμενος την ειμαρμένη του, το μόνο που φαίνεται να κάνει, ήταν συμβιβασθεί με το αδιέξοδο στο οποίο είχε περιέλθει, εκφράζοντας τη θλίψη του για τις χαμένες ευκαιρίες, αφού, όπως γράφει, «διότι πράγματα πολλά έξω να κάμω είχον».}

^{Πέρα όμως από τον προσωπικό του τόνο, το ποίημα έχει και γενικότερες προεκτάσεις, όπως εξάλλου συμβαίνει με όλα σχεδόν τα ποιήματα του Καβάφη.}

^{Με αυτό εννοώ ότι με το συμβολισμό των τειχών ο Καβάφης τονίζει τους περιορισμούς που οι άλλοι θέτουν στη ζωή μας, με βάση τις δικές τους ιδεοληψίες και προκαταλήψεις, και την έλλειψη κατανόησης, και ανοχής, για τις ιδιαιτερότητες των διαφόρων ανθρώπων.}

^{Εκείνο που κατά τη γνώμη μου τονίζει ο Καβάφης στο ποίημα «Τείχη» είναι ότι ως άτομα ποτέ δεν είμαστε απόλυτα ελεύθεροι. Τα τείχη που περιβάλλουν τον καθένα μας είναι οι επικρατούσες κοινωνικές και ηθικές αντιλήψεις, τις οποίες είναι αδύνατο να αλλάξουμε.}

^{Εξ ου και ο στίχος του: «Και κάθομαι και απελπίζομαι τώρα εδώ».}

^{Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε πως ο Καβάφης δεν είναι πολιτικός φιλόσοφος, να εισηγηθεί την συλλογική ενέργεια για τη βελτίωση της ζωής των ατόμων. Ως ποιητής, εστιάζει την προσοχή του στο άτομο, και στις δικές του επιλογές και δυνατότητες.}

^{Μετά τον εγκλωβισμό, το αδιέξοδο}

^{Το ποίημα «Η Πόλις» αποτελεί, εννοιολογικά, την προέκταση του ποιήματος τα «Τείχη». Ενώ στα «Τείχη» δεν γίνεται καμιά προσπάθεια για το γκρέμισμά τους, και την επανάκτηση της ελευθερίας μας, στο ποίημα «Η Πόλις» η κάθε τέτοια προσπάθεια είναι καταδικασμένη σε αποτυχία, γιατί}

^{«Έτσι που τη ζωή σου ρήμαξες εδώ}

^{στην κώχη τούτη την μικρή, σ’ όλην την γη την χάλασες».}

^{Ας δούμε, λοιπόν, το ποίημα στην ολότητά του.}

^{Η Πόλις}

^{Είπες· «Θα πάγω σ’ άλλη γη, θα πάγω σ’ άλλη θάλασσα.}

^{Μια πόλις άλλη θα βρεθεί καλλίτερη από αυτή.}

^{Κάθε προσπάθεια μου μια καταδίκη είναι γραφτή·}

^{κ’ είν’ η καρδιά μου – σαν νεκρός – θαμμένη.}

^{Ο νους μου ως πότε μες στον μαρασμό αυτόν θα μένει.}

^{Όπου το μάτι μου γυρίσω, όπου κι αν δω}

^{ερείπια μαύρα της ζωής μου βλέπω εδώ,}

^{που τόσα χρόνια πέρασα και ρήμαξα και χάλασα».}

^{Καινούριους τόπους δεν θα βρεις, δεν θάβρεις άλλες θάλασσες.}

^{Η πόλις θα σε ακολουθεί. Στους δρόμους θα γυρνάς}

^{τους ίδιους. Και στες γειτονιές τες ίδιες θα γερνάς·}

^{και μες στα ίδια σπίτια αυτά θ’ ασπρίζεις.}

^{Πάντα στην πόλι αυτή θα φθάνεις. Για τα αλλού - μη ελπίζεις –}

^{δεν έχει πλοίο για σε, δεν έχει οδό.}

^{Έτσι που τη ζωή σου ρήμαξες εδώ}

^{στην κώχη τούτη την μικρή, σ’ όλην την γη την χάλασες.}

^{Το πρώτο συμπέρασμα που βγαίνει από το ποίημα αυτό είναι ότι οι κάποιες απεγνωσμένες προσπάθειες εξόδου από την κατάσταση πολιορκίας στην οποία οι προσωπικές μας επιλογές και οι περιστάσεις μάς οδήγησαν, αποδεικνύονται μάταιες και ατελέσφορες.}

^{Ο συμβολισμός του ποιήματος είναι προφανής. Η πόλη είναι ο ευρύτερος χώρος όπου ζούμε. Αν, με τις δικές μας επιλογές, έχουμε χαλάσει τη ζωή μας στον συγκεκριμένο αυτό χώρο, η αναζήτηση μιας άλλης πόλης, για να κάνουμε μια νέα αρχή, είναι μάταια, αν είναι και εκεί να συνεχίσουμε τον ίδιο τρόπο ζωής.}

^{Σε μια τέτοια περίπτωση είναι σαν η πρώτη πόλη να μας ακολουθεί, όπου και αν πάμε. Προσεγγισμένο από αυτήν την προοπτική, στο ποίημα «Η Πόλις» ο Καβάφης θέλει να δείξει την αδυναμία του ανθρώπου να ξεφύγει από τον εαυτόν του, τις επιλογές, τα λάθη και το παρελθόν του.}

^{Δεν υπάρχει αμφιβολία πως εδώ η στάση του ποιητή είναι κατηγορηματικά αρνητική για τα σχέδια και τις ελπίδες ότι μπορεί να βρεθεί μια καλύτερη πόλη, γιατί είναι καταδικασμένος να επαναλάβει τα λάθη του παρελθόντος. Οποιαδήποτε προσδοκία έχει ο άνθρωπος για να ξεφύγει από τις εσφαλμένες επιλογές του παρελθόντος και να αρχίσει μια νέα ζωή, καταλήγει σε άκαρπη προσπάθεια. Οι δεσμευτικές επιλογές που είχε κάνει στο παρελθόν θα τον καταδιώκουν, όπου και αν πάει.}

^{Η «άλλη πόλις» του δεύτερου στίχου συμβολίζει τον άλλο τρόπο ζωής που θα θέλαμε να έχουμε, αλλά δεν μπορούμε. Και αυτό γιατί δεν μπορούμε να αποφύγουμε το παρελθόν, ούτε και να διαφοροποιήσουμε το μέλλον μας, αφού δεν έχουμε τη δύναμη να αλλάξουμε τον εαυτό μας.}

^{Και εδώ, πιστεύω, βρίσκεται το δίδαγμα του ποιήματος. Ότι δηλαδή η αλλαγή που επιδιώκουμε στη ζωή μας δεν θα επέλθει με την αλλαγή της πόλης, με άλλα λόγια την εξωτερική αλλαγή, αλλά με την αλλαγή των δικών μας αξιών και πεποιθήσεων. Πρόκειται για την ηθική ευθύνη του ατόμου απέναντι στις βιωματικές εμπειρίες του παρελθόντος, και στην αποφασιστικότητά του γυρίσει μια νέα σελίδα, αντί μάταια να αναζητεί μια νέα πόλη, όπου θα συνεχίσει τις παλιές του συνήθειες.}

^{Αν δεν γίνει αυτή η ριζική εσωτερική αλλαγή, τότε, όπως γράφει ο Καβάφης,}

^{«δεν έχει πλοίο για σε, δεν έχει οδό».}

^{Το ηθικό χρέος}

^{Πιο πάνω επισήμανα την εύστοχη χρήση συμβόλων, που από τη μια δίνουν στα ποιήματα του Καβάφη την επιγραμματική τους λιτότητα, και από την άλλη την χαρακτηριστική τους πολυσημία.}

^{Το ποίημα, το οποίο θα σχολιάσω πιο κάτω έχει τον τίτλο «Θερμοπύλες». Το πρώτο που θα επισημάνω είναι ότι στο ποίημα αυτό ο Καβάφης χρησιμοποιεί τον γεωγραφικό όρο «Θερμοπύλες» ως σύμβολο, και το ιστορικό γεγονός που συνδέεται με τις Θερμοπύλες ως αφορμή για τον εκθειασμό του χρέους, όπως θα δούμε στην ανάλυση του ποιήματος.}

^{Στο βιβλίο του «Παλαμάς, Καβάφης, Σικελιανός», Ίκαρος, Αθήνα 1971, ο Ε. Π. Παπανούτσος επισήμανε την αμεσότητα με την οποία στα ποιήματά του ο Καβάφης συνέλαβε τη δραματική ουσία της ζωής, και την τραγική και την κωμική της διάσταση.}

^{Στη συνέχεια ο Παπανούτσος γράφει τα ακόλουθα για τα σύμβολα στην ποίηση του Καβάφη:}

^{{…} «Ο δεύτερος λόγος είναι η μοναδική, η εκπληκτική επιτυχία του Καβάφη στην εύρεση και στο δούλεμα (βάθεμα και άπλωμα μαζί) του συμβόλου που συμπυκνώνει σαν απόσταγμα τη διδαχή και παραστατικά, υποβλητικά, τη διατυπώνει. Η «Ιθάκη», οι «Βάρβαροι», οι «Τρώες», ο «Αντώνιος» και η «Αλεξάνδρεια», οι «Θερμοπύλες», τα «Τείχη», «Η Πόλις», είναι από τα πολύ σπάνια, από τα εκλεκτότερα ευρήματα που «εκόμισε» στην Τέχνη η ευαισθησία και ο στοχασμός, η φαντασία του Καβάφη».}

^{{…} «Στα σύμβολα αυτά, και όχι σε κενά παραινετικά λόγια, θα σαρκώσει τη διδαχή του», σελ. 219-220.}

^{Το ιστορικό πλαίσιο της μάχης των Θερμοπυλών}

^{Κρίνω πως μια σύντομη αναφορά στη μάχη των Θερμοπυλών θα βοηθήσει στην πληρέστερη κατανόηση της αλληγορικής προσέγγισης του θέματος από τον Καβάφη στο ποίημά του «Θερμοπύλες».}

^{Από την ιστορία γνωρίζουμε πως οι Περσικοί Πόλεμοι, η απόπειρα δηλαδή της Περσίας να καταλάβει την Ελλάδα, ως ένα πρώτο βήμα για να επεκταθεί στην Ευρώπη, άρχισαν με την εκστρατεία του Πέρση στρατηγού Μαρδόνιου την άνοιξη του 492 π. Χ.}

^{Οδηγώντας πολυάριθμο στρατό και στόλο, ο Μαρδόνιος πέρασε από τον Ελλήσποντο στη Θράκη, με στόχο την επιβολή της περσικής κυριαρχίας στη Θράκη και στη Μακεδονία, από όπου θα επιχειρούσε την κατάληψη και της υπόλοιπης Ελλάδας.}

^{Το σχέδιο του Μαρδόνιου δεν ολοκληρώθηκε, όταν ο στόλος του καταστράφηκε κοντά στο ακρωτήρι του Άθωνα της Χαλκιδικής από μια φοβερή τρικυμία.}

^{Το 490 π. Χ. έγινε η δεύτερη εκστρατεία των Περσών εναντίον της Ελλάδας. Αλλά και αυτή η εκστρατεία απέτυχε, μετά την ήττα που υπέστησαν οι Πέρσες στη μάχη του Μαραθώνα, με αποτέλεσμα να επιστρέψουν στην Ασία.}

^{Το πάθημα εκείνο δεν είχε γίνει μάθημα για τους Πέρσες, οι οποίοι δέκα χρόνια αργότερα, το 480 π. Χ., έκαναν την τρίτη εκστρατεία κατά της Ελλάδας. Η πρώτη αναμέτρηση των περσικών και ελληνικών δυνάμεων έγινε στο στενό των Θερμοπυλών, όπου είχαν συγκεντρωθεί 7.000 Έλληνες – από τους οποίους 300 ήταν Σπαρτιάτες – με αρχηγό τον βασιλιά της Σπάρτης Λεωνίδα.}

^{Οι προσπάθειες των Περσών να απωθήσουν τους Έλληνες και να περάσουν αποκρούστηκαν, και τους στοίχισαν βαριές απώλειες. Τότε παρουσιάστηκε στους Πέρσες ο Εφιάλτης, Έλληνας κάτοικος μιας γειτονικής κωμόπολης, και προσφέρθηκε να οδηγήσει ένα τμήμα του περσικού στρατού, από ένα μονοπάτι του βουνού Καλλίδρομο, στα νώτα των Ελλήνων, πράγμα που έκανε.}

^{Ο Λεωνίδας, όταν πληροφορήθηκε το σχέδιο, και εκτιμώντας πως προοπτική για νίκη δεν υπήρχε, ζήτησε από τους άλλους Έλληνες να αποχωρήσουν, για να χρησιμοποιηθούν αλλού στον αγώνα εναντίον των Περσών. Τελικά έμειναν οι 300Σπαρτιάτες και 700 Θεσπιείς, που αρνήθηκαν να φύγουν, και αγωνίσθηκαν μέχρι που έπεσαν όλοι.}

^{Η ανιδιοτελής, αλλά και ανθρωπιστική, εκτέλεση του χρέους}

^{Αυτό, συνοπτικά, είναι το ιστορικό της μάχης των Θερμοπυλών. Τώρα ας δούμε πώς ο Καβάφης χειρίζεται το ιστορικό αυτό γεγονός για να δώσει τα δικά του μηνύματα για το χρέος και την αυτοθυσία.}

^{Θερμοπύλες}

^{Τιμή σ’ εκείνους όπου στην ζωή των}

^{ώρισαν και φυλάγουν Θερμοπύλες.}

^{Ποτέ από το χρέος μη κινούντες·}

^{δίκαιοι κ’ ίσιοι σ’ όλες των τες πράξεις,}

^{αλλά με λύπη κιόλας κ’ ευσπλαχνία·}

^{γενναίοι οσάκις είναι πλούσιοι, κι όταν}

^{είναι πτωχοί, πάλ’ εις μικρόν γενναίοι,}

^{πάλι συντρέχοντες όσο μπορούνε·}

^{πάντοτε την αλήθεια ομιλούντες,}

^{πλην χωρίς μίσος για τους ψευδομένους.}

^{Και περισσότερη τιμή τους πρέπει}

^{όταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν)}

^{πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος,}

^{κ’ οι Μήδοι επί τέλους θα διαβούνε.}

^{Όπως βλέπουμε, ο Καβάφης, αξιοποιώντας το ιστορικό γεγονός της μάχης των Θερμοπυλών, συνθέτει ένα ποίημα για να επαινέσει όσους θέτουν στη ζωή τους κάποιον σημαντικό για εκείνους σκοπό, και τον υπερασπίζονται μέχρι τέλους.}

^{Ο Καβάφης δεν καθορίζει τι ακριβώς σημαίνουν οι Θερμοπύλες ως σύμβολο, δίνοντας έτσι στον αναγνώστη τη δυνατότητα να κρίνει ποιος σκοπός μπορεί να είναι τόσο σημαντικός, ώστε να εκληφθεί ως Θερμοπύλες, που αξίζουν να φυλαχτούν με κάθε τρόπο.}

^{Δεδομένου ότι οι Έλληνες που έπεσαν στις Θερμοπύλες αγωνίσθηκαν για την ελευθερία και την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, έτσι και για τον Καβάφη ο αγώνας του ανθρώπου θα πρέπει να είναι για κάποιο ιδανικό που ο καθένας έχει τάξει ως σκοπό στη ζωή του.}

^{Όμως για τον Καβάφη δεν αρκεί η αυταπάρνηση στην επίτευξη ή στην διασφάλιση του συγκεκριμένου ιδανικού. Εκείνο που έχει ίση, ίσως και μεγαλύτερη, αξία, είναι η επίτευξη ή η διασφάλισή του να γίνεται με εντιμότητα, ευσπλαχνία και δικαιοσύνη προς τους άλλους.}

^{«Ποτέ από το χρέος μη κινούντες·}

^{δίκαιοι κ’ ίσιοι σ’ όλες των τες πράξεις,}

^{αλλά με λύπη κιόλας κ’ ευσπλαχνία·».}

^{Ο Καβάφης εδώ κάνει μια βασική διάκριση, γιατί όπως γνωρίζουμε πέρα από τους αφοσιωμένους υπερασπιστές των «Θερμοπυλών», υπάρχουν και εκείνοι που υπερασπίζονται τις ιδεολογίες τους, που τις έχουν αναγάγει σε σκοπό στη ζωή τους, με φανατισμό και απάνθρωπα μέτρα.}

^{Η διάκριση αυτή που κάνει ο Καβάφης είναι ιδιαίτερα σημαντική, και στερεί από τους οποιουσδήποτε φανατικούς την ηθική δικαίωση των πράξεών τους, όταν διαπράττονται με υστερόβουλους, άδικους και απάνθρωπους τρόπους.}

^{Το βάρος του ποιήματος βρίσκεται στους τελευταίους τέσσερις στίχους, τους οποίους για λόγους έμφασης ο Καβάφης ξεχωρίζει από τον κύριο κορμό του ποιήματος.}

^{Και περισσότερη τιμή τους πρέπει}

^{όταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν)}

^{πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος,}

^{κ’ οι Μήδοι επί τέλους θα διαβούνε.}

^{Με άλλα λόγια, η μεγαλύτερη τιμή ανήκει σε εκείνους οι οποίοι παραμένουν ακλόνητοι στην εκτέλεση του χρέους, ακόμη και όταν προβλέπουν την προδοσία του αγώνα τους από τους εκάστοτε Εφιάλτες, και ως εκ τούτου αναπόφευκτο το τέλος τους.}

^{Εδώ σίγουρα ο Καβάφης έχει κατά νουν τον μάντη Μεγιστία, ο οποίος με την μαντική του τέχνη είχε προβλέψει την προδοσία του Εφιάλτη, και την έκανε γνωστή στον Λεωνίδα.}

^{Όταν ο Λεωνίδας είπε στον Μεγιστία να φύγει με τους υπόλοιπους Έλληνες, εκείνος αρνήθηκε, και το μόνο που έκανε ήταν να συμβουλέψει τον γιο του να φύγει.}

^{Ο Ηρόδοτος, στο βιβλίο Ζ΄, 228, της Ιστορίας του, αναφέρεται στα δύο επιγράμματα για τη μάχη των Θερμοπυλών, το γνωστό για τους Λακεδαιμονίους:}

^{«ὦ ξεῖν᾽, ἀγγέλλειν Λακεδαιμονίοις ὅτι τῇδε κείμεθα τοῖς κείνων ῥήμασι πειθόμενοι»,}

^{(Ξένε διαβάτη, μήνυσε στους Σπαρτιάτες, πως είμαστε εδώ πεσμένοι, πιστοί στα δικά τους προστάγματα), και ένα για τον Μεγιστία, το οποίο είχε ως ακολούθως:}

^{«μνῆμα τόδε κλεινοῖο Μεγιστία, ὅν ποτε Μῆδοι Σπερχειὸν ποταμὸν κτεῖναν ἀμειψάμενοι, μάντιος, ὃς τότε κῆρας ἐπερχομένας σάφα εἰδώς οὐκ ἔτλη Σπάρτης ἡγεμόνα προλιπεῖν».}

^{(Εδώ είναι θαμμένος ο ένδοξος Μεγιστίας, που, όταν οι Μήδοι πέρασαν τον ποταμό Σπερχειό, τον σκότωσαν. Ένας μάντης, που, αν και γνώριζε πως ο θάνατος ερχόταν,}

^{δε θέλησε να εγκαταλείψει το βασιλιά της Σπάρτης).}

^{Ο Καβάφης τονίζει τη σημασία του ήθους, της αρετής, και της ευσπλαχνίας, γιατί αυτά τα εφόδια θα μας καταστήσουν ικανούς να είμαστε ακριβοδίκαιοι στις συναλλαγές μας με τους συνανθρώπους μας, στο μέτρο πάντοτε των δυνατοτήτων μας.}

^{Επιγραμματικό το ποίημα «Θερμοπύλες», αλλά τόσο μεστό σε μηνύματα για την ανιδιοτελή προάσπιση των ιδανικών μας, και για την εκτέλεση του χρέους, όπως επιτάσσουν οι αρχές μας, και με πλήρη επίγνωση των δυσμενών προσωπικών συνεπειών που ενδέχεται να προκύψουν από μια τέτοια στάση.}

^{«Ποτέ από το χρέος μη κινούντες»…·}

^{Πάντοτε αμετακίνητοι από το χρέος μας, ηθικό, ανθρωπιστικό, πατριωτικό.}

^{«Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη,}

^{να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος…}

^{Με το ποίημα «Ιθάκη» κλείνω την αναφορά αυτήν στην ποίηση του Κ. Π. Καβάφη, στο πλαίσιο των 150 χρόνων από τη γέννησή του (Αλεξάνδρεια, 1863). Το ποίημα αυτό ο Καβάφης το εμπνεύσθηκε από τον ομηρικό ήρωα Οδυσσέα, και τον προσφιλή προορισμό του, την Ιθάκη.}

^{Ο ίδιος ο Καβάφης έγραψε τα ακόλουθα για το εν λόγω ποίημά του:}

^{«Ο άνθρωπος εις την ζωήν του επιδιώκων ένα σκοπόν (την Ιθάκη) αποκτά πείραν, γνώσιν και ενίοτε αγαθά ανώτερα του σκοπού αυτού καθ’ εαυτού. Κάποτε δε την «Ιθάκην», όταν φθάσει εις το τέρμα των προσπαθειών του, την ευρίσκει πτωχικήν, κατωτέραν των προσδοκιών του∙εν τούτοις η Ιθάκη δεν τον γέλασε διότι:}

^{«Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα,}

^{ήδη θα το κατάλαβες οι Ιθάκες τι σημαίνουν».}

^{Ας δούμε όμως πρώτα το ποίημα στην ολότητά του.}

^Ιθάκη

^{Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη,}

^{να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος,}

^{γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις.}

^{Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,}

^{τον θυμωμένο Ποσειδώνα μη φοβάσαι,}

^{τέτοια στον δρόμο σου ποτέ σου δεν θα βρεις,}

^{αν μέν’ η σκέψις σου υψηλή, αν εκλεκτή}

^{συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει.}

^{Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας,}

^{τον άγριο Ποσειδώνα δεν θα συναντήσεις,}

^{αν δεν τους κουβανείς μες στην ψυχή σου,}

^{αν η ψυχή σου δεν τους στήνει εμπρός σου.}

^{Να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος.}

^{Πολλά τα καλοκαιρινά πρωϊά να είναι}

^{που με τι ευχαρίστησι, με τι χαρά}

^{θα μπαίνεις σε λιμένας πρωτοειδωμένους·}

^{να σταματήσεις σ’ εμπορεία Φοινικικά,}

^{και τες καλές πραγμάτειες ν’ αποκτήσεις,}

^{σεντέφια και κοράλλια, κεχριμπάρια κ’ έβενους,}

^{και ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής,}

^{όσο μπορείς πιο άφθονα ηδονικά μυρωδικά·}

^{σε πόλεις Αιγυπτιακές πολλές να πας,}

^{να μάθεις και να μάθεις απ’ τους σπουδασμένους.}

^{Πάντα στον νου σου νάχεις την Ιθάκη.}

^{Το φθάσιμον εκεί είν’ ο προορισμός σου.}

^{Αλλά μη βιάζεις το ταξίδι διόλου.}

^{Καλλίτερα χρόνια πολλά να διαρκέσει·}

^{και γέρος πια ν’ αράξεις στο νησί,}

^{πλούσιος με όσα κέρδισες στον δρόμο,}

^{μη προσδοκώντας πλούτη να σε δώσει η Ιθάκη.}

^{Η Ιθάκη σ’ έδωσε τ’ ωραίο ταξίδι.}

^{Χωρίς αυτήν δεν θάβγαινες στον δρόμο.}

^{Άλλα δεν έχει να σε δώσει πια.}

^{Κι αν πτωχική την βρεις, η Ιθάκη δεν σε γέλασε.}

^{Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα,}

^{ήδη θα το κατάλαβες οι Ιθάκες τι σημαίνουν.}

^{Ο Καβάφης ξαφνιάζει τον αναγνώστη με τους τρεις πρώτους στίχους του ποιήματος:}

^{«Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη,/ να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος, /}

^{γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις».}

^{Πρώτα απ’ όλα, ο Καβάφης μιλάει για πηγαιμό για την Ιθάκη, ενώ εμείς γνωρίζουμε από την Οδύσσεια του Ομήρου πως ο Οδυσσέας συνδέεται με την επιστροφή στην Ιθάκη, μετά τη λήξη του Τρωικού Πολέμου.}

^{Το ξάφνιασμα επιτείνεται και από το γεγονός ότι όταν ξεκινάμε με προορισμό κάποιον συγκεκριμένο τόπο, το τελευταίο πράγμα που θα επιθυμούσαμε είναι «νάναι μακρύς ο δρόμος, γεμάτος περιπέτειες…».}

^{Μόνο όταν φτάσουμε στον τελευταίο στίχο του ποιήματος «ήδη θα το κατάλαβες οι Ιθάκες τι σημαίνουν» συνειδητοποιούμε από τον πληθυντικό «Ιθάκες» πως ο Καβάφης μετέτρεψε το νησί Ιθάκη σε σύμβολο, που σημαίνει τους στόχους που έχουμε θέσει στη ζωή μας, και για την πραγματοποίηση των οποίων αγωνιζόμαστε.}

^{Η έκπληξη όμως δεν σταματάει εδώ. Ο ποιητής μάς λέει να μην απογοητευθούμε αν, φτάνοντας στο τέρμα της πορείας διαπιστώσουμε πως η Ιθάκη είναι «πτωχική», με άλλα λόγια αν οι στόχοι μας δεν επέφεραν τα οφέλη που περιμέναμε στην αρχή της πορείας, δηλαδή της ζωής μας.}

^{Στους δύο τελευταίους στίχους:}

^{«Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα, / ήδη θα το κατάλαβες οι Ιθάκες τι σημαίνουν»}

^{ο Καβάφης μας δίνει την εξήγηση γιατί δεν πρέπει να απογοητευθούμε αν βρούμε την «Ιθάκη» πτωχική, όπως λέει, καθώς εκείνο που μετράει δεν είναι τόσο η πραγματοποίηση των στόχων μας, όπως τους προσδιορίσαμε αρχικά, αλλά οι εμπειρίες που αποκομίσαμε, και οι γνώσεις που αποκτήσαμε, κατά τη διάρκεια της ζωής μας. Όλα αυτά ο Καβάφης τα δίνει με τη μορφή συμβόλων, τα οποία χρήζουν μιας κάποιας ερμηνείας.}

^{Η αποκωδικοποίηση των συμβόλων}

^{«Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας, / τον θυμωμένο Ποσειδώνα μη φοβάσαι,».}

^{Στους παραπάνω στίχους ο Καβάφης αναφέρεται σε κάποιους από τους κινδύνους που ο Οδυσσέας αντιμετώπισε στο δεκάχρονο ταξίδι της επιστροφής στην ιδιαίτερη πατρίδα του Ιθάκη.}

^{Οι Λαιστρυγόνες, κατά τον Όμηρο, ήταν μια μυθική φυλή γιγαντόσωμων ανθρωποφάγων, που ζούσαν σε μια περιοχή της Ιταλίας ή στη Σικελία.}

^{Οι Κύκλωπες ήταν μονόφθαλμοι γίγαντες, που ζούσαν σε μια μακρινή χώρα, χωρίς νόμους. Έναν από αυτούς, τον Πολύφημο, γιο του Ποσειδώνα, ο Οδυσσέας τον τύφλωσε, για να μπορέσει να γλιτώσει. Ο Ποσειδώνας, για εκδίκηση, έκανε ότι μπορούσε για να εμποδίσει την επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη, χωρίς όμως να το κατορθώσει.}

^{Στο ποίημα του Καβάφη οι Λαιστρυγόνες, οι Κύκλωπες και ο Ποσειδώνας λειτουργούν ως σύμβολα για τα εμπόδια και τους κινδύνους που φανταζόμαστε πως θα αντιμετωπίσουμε στην πραγματοποίηση των στόχων που έχουμε θέσει στη ζωή μας.}

^{Σύμφωνα με τον Καβάφη, τέτοια εμπόδια είναι συχνά αποκυήματα της φαντασίας, των δισταγμών και των αμφιβολιών μας, ή και αν υπάρχουν, εμείς συχνά τα μεγαλοποιούμε σε βαθμό που μας αποπροσανατολίζουν από τον πραγματικό μας σκοπό και στόχο. Ο Καβάφης, απευθυνόμενος στον αναγνώστη του ποιήματος, γράφει πως τα εμπόδια αυτά, υπαρκτά ή φανταστικά, θα τα υπερπηδήσει αν:}

^{«αν μέν’ η σκέψις σου υψηλή, αν εκλεκτή / συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει».}

^{Στο δεύτερο μέρος του ποιήματος ο Καβάφης, πάλι με τη χρήση συμβόλων, κάνει αναφορά σε τρόπους με τους οποίους, κατά τη διάρκεια της ζωής του ο άνθρωπος μπορεί να αξιοποιήσει τις ευκαιρίες που του δίδονται να διευρύνει τις εμπειρίες του και να εμπλουτίσει τις γνώσεις του. Εδώ δύο είναι τα κύρια σύμβολα που χρησιμοποιεί ο Καβάφης:}

^{«εμπορεία Φοινικικά», και «πόλεις Αιγυπτιακές».}

^{Στην αρχαιότητα οι Φοίνικες ήταν γνωστοί για το αναπτυγμένο τους εμπόριο και για τον αξιόλογο πολιτισμό τους. Εδώ ο Καβάφης τονίζει πως στη ζωή του ο άνθρωπος έχει ανάγκη και από κάποιες υλικές, αλλά και αισθησιακές, απολαύσεις. Εξάλλου, δεν πρέπει να λησμονούμε και τα ηδονικά (αισθησιακά) ποιήματά του. Τονίζει όμως ο Καβάφης πως ο άνθρωπος πρέπει να είναι και επιλεκτικός στις προτιμήσεις του, όπως υποδηλώνεται από τους στίχους}

^{«και τες καλές πραγμάτειες ν’ αποκτήσεις, / σεντέφια και κοράλλια, κεχριμπάρια κ’ έβενους».}

^{Οι στίχοι «σε πόλεις Αιγυπτιακές πολλές να πας, / να μάθεις και να μάθεις απ’ τους σπουδασμένους» τονίζουν την αξία της γνώσης, την απόκτηση της οποίας ο άνθρωπος θα πρέπει να επιδιώκει καθ’ όλη τη διάρκεια του βίου του. Όπως γνωρίζουμε, η αρχαία Αίγυπτος ήταν φημισμένη για τον πολιτισμό της και γα τις γνώσεις των σοφών ιερέων της.}

^{Ο Καβάφης παροτρύνει τους αναγνώστες του να καθοδηγούνται πάντοτε από τα υψηλά τους ιδανικά, και να απολαμβάνουν τα αγαθά που τους προσφέρει η ζωή, χωρίς να βιάζονται να ολοκληρώσουν το ταξίδι για την Ιθάκη, με άλλα λόγια να μην βιαστούν στην επίτευξη των στόχων τους. Κι αν, όπως λέει}

^{«Κι αν πτωχική την βρεις, η Ιθάκη δεν σε γέλασε», να μην απογοητευθείς, γιατί}

^{«Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα,}

^{ήδη θα το κατάλαβες οι Ιθάκες τι σημαίνουν».}

^{Ξαφνικά, η Ιθάκη έγινε Ιθάκες. Από νησί Ιθάκη, στο οποίο ο Οδυσσέας έκανε σκοπό της ζωής του να επιστρέψει, γίνεται οι στόχοι, οι σκοποί, που μας δίνουν την ευκαιρία να ξεκινήσουμε μια πορεία που διαρκεί μια ολόκληρη ζωή, κατά τη διάρκεια της οποίας θα αποκτήσουμε γνώσεις, και θα απολαύσουμε τα αγαθά της ζωής.}

^{Όπως στο ποίημα «Θερμοπύλες», που σχολίασα πιο πάνω, είδαμε πως αξία έχει ο αγώνας, αυτός καθ’ εαυτόν, και όχι η όποια έκβασή του, έτσι και στο υπό συζήτηση ποίημα, η Ιθάκη απλώς αποτελεί το κίνητρο που μας βγάζει στο δρόμο. Το πώς εμείς θα αξιοποιήσουμε τις ευκαιρίες που παρουσιάζονται στην πορεία της ζωής μας, εξαρτάται από τη δική μας κρίση, και τις δικές μας επιλογές.}

^{Κυριάκος Αμανατίδης}

^{Νεοελληνιστής}

^{Μελβούρνη}

^{Βιβλιογραφία}

^{Κ. Π. Καβάφη «Ποιήματα, Α΄- Β΄, Ίκαρος, Αθήνα 1973}

^{Ε. Π. Παπανούτσου «Παλαμάς, Καβάφης, Σικελιανός», Ίκαρος, Αθήνα 1971}

^{Κ. Θ. Δημαρά «Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», Ίκαρος, Αθήνα 1968}

^{Λίνου Πολίτη «Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1980}

^{Ι. Α. Σαρεγιάννη «Σχόλια στον Καβάφη», Ίκαρος, Αθήνα 1973}

^{Νέα Εστία, «Αφιέρωμα στον Κ. Π. Καβάφη», Τεύχος 872, 1963}

^{Επιθεώρηση Τέχνης, «Αφιέρωμα στον Καβάφη», Τεύχος 108, 1963}